Trong guồng quay kinh tế sôi động, có một thuật ngữ thường xuyên xuất hiện trên mặt báo, trong các báo cáo tài chính, đó là "xuất siêu". Nghe có vẻ đơn giản, chỉ là việc một quốc gia bán ra nước ngoài nhiều hơn mua vào. Việt Nam mình những năm gần đây thường xuyên nằm trong nhóm các nước có xuất siêu, thậm chí năm 2023 còn lập kỷ lục với con số hơn 28 tỷ USD. Con số này khiến nhiều người phấn khởi, xem đó là bằng chứng cho sức khỏe nền kinh tế. Nhưng liệu xuất siêu lúc nào cũng tốt? Đằng sau con số ấn tượng ấy là gì, và nó tác động thế nào đến túi tiền của mỗi người dân, đến sự phát triển bền vững của đất nước?
Xuất siêu, nhập siêu: Hiểu đúng khái niệm và cách tính
Mỗi ngày, hàng hóa cứ thế chảy qua biên giới các nước. Nước mình bán cho nước khác, rồi lại mua đồ từ nước khác về. Cái chuyện mua bán quốc tế này gọi là xuất nhập khẩu. Để biết một nước đang "lời" hay "lỗ" trong cái khoản mua bán này, người ta dùng một cái thước đo quan trọng gọi là cán cân thương mại.
Cán cân thương mại đơn giản là sự chênh lệch giữa tổng giá trị hàng hóa, dịch vụ mà một quốc gia xuất khẩu ra nước ngoài và tổng giá trị hàng hóa, dịch vụ mà quốc gia đó nhập khẩu về trong một khoảng thời gian nhất định (thường là tháng, quý, hoặc năm).
Công thức tính đơn giản lắm, chỉ cần lấy tổng giá trị hàng hóa mình bán ra nước ngoài (xuất khẩu) trừ đi tổng giá trị hàng hóa mình mua từ nước ngoài về (nhập khẩu).
Cán cân thương mại = Tổng giá trị xuất khẩu - Tổng giá trị nhập khẩu
Kết quả của phép tính này sẽ cho chúng ta biết trạng thái của cán cân thương mại:
- Nếu kết quả là số dương, tức là tổng giá trị xuất khẩu lớn hơn tổng giá trị nhập khẩu. Lúc này, quốc gia đó đang ở trạng thái xuất siêu (hay còn gọi là thặng dư thương mại). Giống như nhà mình làm ra tiền nhiều hơn tiêu vậy đó, có dư ra một khoản.
- Nếu kết quả là số âm, tức là tổng giá trị xuất khẩu nhỏ hơn tổng giá trị nhập khẩu. Quốc gia đó đang ở trạng thái nhập siêu (hay còn gọi là thâm hụt thương mại). Giống như nhà mình tiêu tiền nhiều hơn làm ra, bị "hụt" đi một khoản.
- Còn nếu may mắn thay, tổng xuất khẩu bằng tổng nhập khẩu, kết quả bằng 0, thì gọi là cán cân thương mại cân bằng. Trường hợp này thì hiếm gặp lắm.
Tóm lại, cán cân thương mại chính là bức tranh tổng thể của hoạt động xuất nhập khẩu. Nhìn vào đó, mình biết ngay một quốc gia đang xuất siêu (bán nhiều hơn mua), nhập siêu (mua nhiều hơn bán), hay đang cân bằng. Hiểu rõ khái niệm và cách tính này là bước đầu tiên để giải mã những câu chuyện kinh tế vĩ mô phức tạp hơn đấy.
Xuất Siêu: Con Dao Hai Lưỡi Với Nền Kinh Tế
Xuất siêu, hay còn gọi là thặng dư thương mại, nghe qua có vẻ lúc nào cũng tốt, như thể quốc gia đang "lời" trong giao dịch với thế giới. Đúng là có nhiều mặt sáng đấy, nhưng đồng tiền nào cũng có hai mặt, và xuất siêu cũng không ngoại lệ. Nó mang lại những lợi ích đáng kể, nhưng cũng tiềm ẩn không ít rủi ro và thách thức mà các nhà hoạch định chính sách phải đau đầu cân nhắc.
Một trong những "điểm cộng" rõ rệt nhất của xuất siêu chính là việc gia tăng dự trữ ngoại hối của quốc gia. Khi chúng ta bán ra nước ngoài nhiều hơn mua vào, lượng ngoại tệ (như USD, Euro…) chảy về nước sẽ nhiều hơn lượng chảy ra. Kho ngoại tệ này giống như một "tấm đệm êm ái" cho nền kinh tế, giúp quốc gia có nguồn lực ứng phó khi cần nhập khẩu hàng hóa thiết yếu, trả nợ nước ngoài, hoặc đối phó với các cú sốc tài chính toàn cầu.
Lượng ngoại tệ dồi dào cũng góp phần ổn định tỷ giá hối đoái. Áp lực tăng giá của đồng nội tệ (do lượng ngoại tệ vào nhiều) có thể được Ngân hàng Trung ương điều tiết thông qua việc mua vào ngoại tệ, giữ cho tỷ giá không biến động quá mạnh. Tỷ giá ổn định giúp các doanh nghiệp xuất nhập khẩu dễ dàng hơn trong việc lập kế hoạch kinh doanh, giảm bớt rủi ro về tỷ giá.
Quan trọng không kém, xuất siêu là minh chứng cho thấy hàng hóa của chúng ta đang được thị trường quốc tế ưa chuộng. Điều này thúc đẩy sản xuất trong nước phát triển. Các nhà máy chạy hết công suất, đơn hàng dồn dập, kéo theo sự gia tăng đầu tư, mở rộng sản xuất, tạo thêm công ăn việc làm cho người lao động. Cả một chuỗi giá trị từ nguyên liệu đầu vào đến thành phẩm xuất xưởng đều được hưởng lợi, tạo động lực tăng trưởng cho toàn bộ nền kinh tế.
Tuy nhiên, như đã nói, xuất siêu không phải lúc nào cũng "màu hồng". Một trong những rủi ro tiềm ẩn là áp lực lạm phát. Khi Ngân hàng Trung ương mua vào lượng lớn ngoại tệ để ổn định tỷ giá, họ sẽ bơm một lượng tiền đồng tương ứng vào lưu thông. Lượng tiền trong nền kinh tế tăng lên mà tổng lượng hàng hóa và dịch vụ không tăng kịp có thể đẩy giá cả leo thang, gây ra lạm phát.
Việc quá phụ thuộc vào xuất khẩu cũng khiến nền kinh tế trở nên dễ bị tổn thương trước biến động bên ngoài. Nếu các thị trường xuất khẩu chính gặp khó khăn, suy thoái, hoặc áp dụng các biện pháp bảo hộ thương mại (như tăng thuế nhập khẩu), kim ngạch xuất khẩu của chúng ta sẽ bị ảnh hưởng nặng nề. Điều này có thể làm giảm tốc độ tăng trưởng, gây khó khăn cho doanh nghiệp và ảnh hưởng đến việc làm.
Hơn nữa, xuất siêu kéo dài và ở mức quá lớn có thể gây ra căng thẳng thương mại với các đối tác nhập khẩu chính. Các quốc gia nhập khẩu nhiều từ chúng ta có thể cho rằng chúng ta đang hưởng lợi không công bằng hoặc thao túng tiền tệ để giữ giá hàng hóa xuất khẩu rẻ. Điều này có thể dẫn đến các cuộc điều tra chống bán phá giá, áp thuế trừng phạt, hoặc các biện pháp trả đũa thương mại khác, gây thiệt hại cho hoạt động xuất khẩu.
Tóm lại, xuất siêu mang lại nhiều lợi ích như tăng dự trữ ngoại hối, ổn định tỷ giá và thúc đẩy sản xuất. Nhưng đi kèm với đó là những thách thức không nhỏ về lạm phát, sự phụ thuộc vào thị trường nước ngoài và nguy cơ xung đột thương mại. Quản lý xuất siêu một cách hiệu quả đòi hỏi sự cân bằng và chính sách linh hoạt để tối đa hóa lợi ích đồng thời giảm thiểu rủi ro.
Câu Chuyện Xuất Siêu Của Việt Nam
Nói về xuất nhập khẩu Việt Nam dạo này, có một điểm sáng cực kỳ đáng chú ý: chúng ta đang liên tục ghi nhận xuất siêu. Tức là, giá trị hàng hóa mình bán ra nước ngoài lớn hơn hẳn giá trị hàng hóa mình mua về. Đây không phải là chuyện ngày một ngày hai mà đã trở thành một xu hướng khá ổn định trong những năm gần đây, đặt Việt Nam vào một vị thế khác trên bản đồ thương mại quốc tế.
Tại sao lại thế nhỉ? Câu chuyện này có nhiều chương lắm, đến từ cả nội lực lẫn những biến động bên ngoài.
Đầu tiên phải kể đến nội lực của mình. Chính sách mở cửa, trải thảm đỏ hút vốn đầu tư nước ngoài (FDI) đã biến Việt Nam thành công xưởng của thế giới. Các tập đoàn lớn đổ bộ, mang theo công nghệ, quy trình sản xuất hiện đại và đặc biệt là mạng lưới tiêu thụ toàn cầu. Nhờ đó, hàng hóa "Made in Vietnam" giờ đây có mặt ở khắp nơi, từ điện thoại, linh kiện điện tử cho đến dệt may, giày dép hay nông sản. Lực lượng lao động trẻ, dồi dào và ngày càng lành nghề cũng là một lợi thế không nhỏ, giúp sản phẩm Việt có sức cạnh tranh về giá.
Rồi còn yếu tố bên ngoài nữa chứ. Việt Nam mình rất chủ động trong hội nhập kinh tế quốc tế. Việc ký kết và thực thi một loạt các hiệp định thương mại tự do (FTA) thế hệ mới với đủ các đối tác lớn trên thế giới như EU (EVFTA), Anh (UKVFTA), hay tham gia các khuôn khổ như CPTPP, RCEP đã mở toang cánh cửa cho hàng hóa Việt Nam tiếp cận các thị trường khó tính với thuế quan ưu đãi. Cùng với đó, xu hướng đa dạng hóa chuỗi cung ứng toàn cầu, đặc biệt sau những cú sốc gần đây, cũng khiến Việt Nam trở thành điểm đến hấp dẫn, thúc đẩy hoạt động xuất khẩu.
Nhờ sự kết hợp nhịp nhàng giữa chính sách nội tại và tận dụng tốt cơ hội bên ngoài, cán cân thương mại của Việt Nam đã nghiêng hẳn về phía xuất siêu trong nhiều giai đoạn. Điều này không chỉ phản ánh năng lực sản xuất và cạnh tranh của nền kinh tế mà còn cho thấy khả năng thích ứng và vươn mình mạnh mẽ của doanh nghiệp Việt Nam trên trường quốc tế.
Xây dựng nền tảng xuất khẩu bền vững
Đạt được xuất siêu đã là một câu chuyện đáng mừng, nhưng làm sao để giữ vững và phát huy lợi thế đó một cách lâu dài, không chỉ là "ăn may" theo thời vụ? Đó mới là bài toán quan trọng cần lời giải. Xuất siêu bền vững không đơn thuần là con số thặng dư lớn, mà là kết quả của một nền tảng sản xuất vững chắc và chiến lược xuất nhập khẩu thông minh.
Để đi đường dài với xuất siêu, việc đầu tiên và quan trọng nhất là nâng cao giá trị cho hàng hóa "Made in Vietnam". Thay vì chỉ bán những gì sẵn có như nông sản thô hay gia công đơn giản, chúng ta cần đầu tư vào chế biến sâu, công nghệ, thiết kế và xây dựng thương hiệu. Tưởng tượng xem, bán một tấn cà phê nhân khác xa với việc bán những gói cà phê rang xay thơm lừng mang thương hiệu Việt ra thế giới, đúng không nào? Điều này đòi hỏi đầu tư vào nghiên cứu phát triển, nâng cao chất lượng sản phẩm theo chuẩn quốc tế và xây dựng câu chuyện riêng cho từng mặt hàng.
Cùng với đó, phát triển công nghiệp hỗ trợ là yếu tố then chốt, như xây dựng bộ khung vững chắc cho ngôi nhà vậy. Nếu cứ phải nhập khẩu mọi thứ từ nguyên liệu, linh kiện đến máy móc để sản xuất hàng xuất khẩu, thì giá thành sẽ đội lên cao, lợi nhuận bị bào mòn và sự phụ thuộc vào bên ngoài rất lớn. Một nền công nghiệp hỗ trợ mạnh mẽ giúp chúng ta chủ động nguồn cung, giảm chi phí sản xuất, tăng tỷ lệ nội địa hóa và quan trọng là tạo ra chuỗi giá trị khép kín ngay trong nước. Điều này không chỉ giúp hàng xuất khẩu cạnh tranh hơn mà còn tạo ra việc làm và thúc đẩy kinh tế nội địa.
Mặt khác, việc quản lý hoạt động nhập khẩu cũng cần được xem xét kỹ lưỡng. Xuất siêu không có nghĩa là "cấm cửa" nhập khẩu. Nhập khẩu vẫn cần thiết, đặc biệt là nhập khẩu máy móc, công nghệ tiên tiến, nguyên liệu đầu vào mà trong nước chưa sản xuất được hoặc sản xuất chưa hiệu quả. Vấn đề là phải nhập khẩu có chọn lọc, ưu tiên những mặt hàng phục vụ trực tiếp cho sản xuất và xuất khẩu, đồng thời hạn chế nhập khẩu những mặt hàng xa xỉ, không thiết yếu hoặc những thứ mà chúng ta hoàn toàn có thể tự làm tốt. Quản lý nhập khẩu chặt chẽ còn giúp chống gian lận thương mại, trốn thuế, bảo vệ sản xuất trong nước một cách hợp lý.
Tóm lại, để xuất siêu không chỉ là hiện tượng nhất thời mà trở thành lợi thế cạnh tranh bền vững, chúng ta cần một chiến lược đồng bộ: nâng tầm giá trị hàng Việt, xây dựng nền tảng công nghiệp hỗ trợ vững chắc và quản lý nhập khẩu một cách khôn ngoan. Đó là con đường để nền kinh tế Việt Nam thực sự hưởng lợi lâu dài từ hoạt động xuất nhập khẩu.
