Mỗi khi đêm rằm đến, chúng ta lại ngước nhìn vầng trăng tròn vành vạnh. Nhưng sẽ thế nào nếu một ngày, vầng trăng quen thuộc ấy bỗng đổi màu, chuyển sang sắc đỏ đồng kỳ ảo, hay bị che khuất một phần như có ai đó đang "cắn" mất? Đó chính là nguyệt thực, một hiện tượng thiên văn đầy mê hoặc đã làm say lòng con người từ thuở sơ khai. Từ những nền văn minh cổ đại cho đến kỷ nguyên khoa học hiện đại, nguyệt thực luôn là đề tài khơi gợi sự tò mò, vừa được giải thích bằng những định luật vật lý chặt chẽ, vừa được thêu dệt nên bởi vô vàn câu chuyện huyền bí. Liệu bạn đã sẵn sàng cùng vén màn bí ẩn đằng sau "trăng máu" và khám phá cả hai khía cạnh khoa học lẫn văn hóa của hiện tượng kỳ thú này chưa?
Vì sao có nguyệt thực
Tưởng tượng thế này nhé, trong vũ trụ bao la, ba người bạn thân thiết của chúng ta là Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng đôi khi lại có những khoảnh khắc "xếp hàng" đặc biệt. Nguyệt thực xảy ra chính là lúc ba anh bạn này nằm thẳng hàng hoặc gần như thẳng hàng, với Trái Đất ở vị trí trung tâm, kẹp giữa Mặt Trời và Mặt Trăng.
Khi đó, Trái Đất khổng lồ của chúng ta sẽ đóng vai trò như một tấm màn che chắn. Ánh sáng rực rỡ từ Mặt Trời, thay vì chiếu thẳng tới Mặt Trăng, lại bị Trái Đất chặn lại. Kết quả là gì? Trái Đất tạo ra một cái bóng cực lớn đổ dài ra phía sau nó trong không gian.
Cái bóng này không phải là một khối đồng nhất đâu nha. Nó có hai phần chính, giống như cái bóng của bạn dưới ánh đèn vậy. Phần tối nhất, nơi ánh sáng Mặt Trời bị chặn hoàn toàn, gọi là bóng tối (hay umbra). Vùng này có hình nón, càng xa Trái Đất càng nhỏ lại.
Xung quanh cái lõi tối om ấy là một vùng bóng mờ hơn, nơi ánh sáng Mặt Trời chỉ bị che khuất một phần. Đây là bóng nửa tối (penumbra). Vùng này rộng hơn nhiều so với bóng tối.
Nguyệt thực xuất hiện khi Mặt Trăng của chúng ta, trong quỹ đạo quay quanh Trái Đất, đi xuyên qua cái bóng khổng lồ này. Tùy thuộc vào việc Mặt Trăng lọt vào vùng bóng nào – bóng tối hay bóng nửa tối, và đi vào nhiều hay ít – mà chúng ta sẽ được chiêm ngưỡng những loại nguyệt thực khác nhau với diện mạo kỳ ảo không lẫn vào đâu được. Đơn giản vậy thôi, nguyệt thực về bản chất là một màn trình diễn bóng và sáng đầy ngoạn mục do sự chuyển động có quy luật của các thiên thể tạo nên.
Nguyệt thực trông thế nào?
Okay, chúng ta đã biết vì sao nguyệt thực xảy ra – đó là khi Mặt Trăng "lạc" vào bóng của Trái Đất. Nhưng bạn có biết, không phải lần nào Mặt Trăng chìm vào bóng tối cũng trông giống nhau không? Có lúc nó biến mất hoàn toàn, có lúc chỉ bị "cắn" một miếng, và đôi khi chỉ hơi mờ đi thôi. Hiện tượng "trăng máu" huyền bí mà mọi người hay nhắc đến chỉ là một trong số đó. Vậy, những kiểu nguyệt thực này khác nhau ra sao và chúng tạo nên những khung cảnh kỳ ảo đến mức nào?
Trăng máu đỏ rực
Khi Mặt Trăng di chuyển vào sâu nhất trong bóng tối của Trái Đất, một hiện tượng kỳ ảo xảy ra: nó không biến mất hoàn toàn mà lại chuyển sang sắc đỏ đồng ma mị, đôi khi trông như một viên ngọc bích khổng lồ treo lơ lửng trên bầu trời đêm. Đây chính là khoảnh khắc đỉnh điểm của nguyệt thực toàn phần, khi Mặt Trăng hoàn toàn chìm trong vùng bóng tối (umbra) do hành tinh của chúng ta tạo ra.
Lý do cho màu sắc độc đáo này nằm ở bầu khí quyển của Trái Đất. Hãy tưởng tượng, khi ánh sáng Mặt Trời đi xuyên qua lớp không khí bao quanh Trái Đất, nó bị tán xạ. Ánh sáng xanh và tím bị tán xạ mạnh nhất, đó là lý do vì sao bầu trời ban ngày có màu xanh. Ngược lại, ánh sáng đỏ và cam có bước sóng dài hơn, ít bị tán xạ hơn và có thể xuyên qua bầu khí quyển dễ dàng hơn.
Trong pha nguyệt thực toàn phần, ánh sáng Mặt Trời chiếu xuyên qua rìa bầu khí quyển Trái Đất, bị bẻ cong (khúc xạ) và chỉ có những tia sáng đỏ/cam này mới đến được Mặt Trăng. Về cơ bản, Mặt Trăng lúc này đang được chiếu sáng bởi tất cả các bình minh và hoàng hôn diễn ra đồng thời trên khắp thế giới. Lượng bụi, mây và các hạt khác trong khí quyển có thể ảnh hưởng đến độ đậm nhạt của màu đỏ, khiến mỗi lần "trăng máu" xuất hiện lại có một vẻ đẹp riêng biệt.
Vầng Trăng Khuyết Trong Bóng Tối
Tưởng tượng Trái Đất như một quả bóng khổng lồ đang ném cái bóng của mình ra không gian. Khi Mặt Trăng đi ngang qua, thay vì lặn sâu vào vùng bóng tối đậm đặc nhất (umbra), nó chỉ "chạm" hoặc đi xuyên qua một phần của cái bóng ấy. Đó chính là lúc nguyệt thực một phần diễn ra.
Lúc này, bạn sẽ thấy Mặt Trăng không còn tròn vành vạnh nữa. Một "miếng" của nó sẽ bị che khuất, trông như có ai đó vừa cắn mất một phần chiếc bánh quy vậy. Phần bị che khuất này chính là khu vực Mặt Trăng lọt vào vùng bóng tối của Trái Đất. Rìa của bóng tối thường khá sắc nét, tạo nên hình ảnh một vầng trăng khuyết rất đặc biệt, khác hẳn với hình ảnh trăng lưỡi liềm thông thường (vốn là do góc nhìn của chúng ta với Mặt Trời).
Nguyệt thực một phần có thể là toàn bộ sự kiện nếu Mặt Trăng chỉ đi sượt qua rìa vùng bóng tối. Nhưng trong nhiều trường hợp, nó là màn dạo đầu hoặc màn kết thúc cho một cuộc nguyệt thực toàn phần hoành tráng hơn. Trước khi Mặt Trăng chìm hẳn vào "máu", nó sẽ trải qua giai đoạn bị che khuất từng chút một – đó là nguyệt thực một phần. Và sau khi thoát khỏi vùng bóng tối, nó cũng sẽ dần dần lộ diện trở lại, cũng bắt đầu bằng giai đoạn một phần này. Quan sát sự thay đổi hình dạng của vầng trăng trong giai đoạn này cũng là một trải nghiệm rất thú vị.
Nguyệt Thực Nửa Tối Vùng Bóng Mờ Khó Thấy
Trong các loại nguyệt thực, có một kiểu "kín đáo" hơn cả, đó chính là nguyệt thực nửa tối. Đây là lúc Mặt Trăng không đi vào vùng bóng tối "đậm đặc" của Trái Đất, mà chỉ lướt qua vùng bóng mờ mờ, hay còn gọi là bóng nửa tối.
Hãy hình dung Trái Đất mình như một vật cản ánh sáng khổng lồ. Khi ánh sáng Mặt Trời chiếu tới, nó tạo ra hai vùng bóng: một vùng tối om phía sau (bóng tối – umbra) và một vùng xung quanh chỉ bị che khuất một phần, nên vẫn còn hơi sáng (bóng nửa tối – penumbra). Nguyệt thực nửa tối xảy ra khi Mặt Trăng chỉ đi vào cái vùng bóng nửa tối ấy.
Kết quả là gì? Ánh sáng từ Mặt Trời chiếu đến Mặt Trăng, phản xạ lại về phía chúng ta, chỉ bị giảm đi một chút xíu. Giống như ai đó vừa vặn nhỏ độ sáng màn hình điện thoại của bạn xuống một nấc vậy. Sự thay đổi này thường rất tinh tế, đến nỗi với mắt thường, nhiều khi chúng ta chẳng nhận ra có nguyệt thực đang diễn ra. Ánh trăng chỉ hơi mờ đi một chút, có thể khó phân biệt với sự thay đổi độ sáng thông thường của bầu khí quyển hoặc mây mù.
Chỉ khi Mặt Trăng đi sâu vào vùng bóng nửa tối, hoặc khi bạn là người quan sát cực kỳ tinh ý, có kinh nghiệm, bạn mới có thể nhận thấy sự khác biệt. Đôi khi, phần rìa của Mặt Trăng gần với vùng bóng tối thật sự có thể trông hơi xám xịt hoặc mờ hơn một chút so với phần còn lại.
Dù không "hoành tráng" hay gây ấn tượng mạnh như nguyệt thực toàn phần với sắc đỏ máu, nguyệt thực nửa tối vẫn là một hiện tượng thiên văn thú vị. Nó cho thấy sự tương tác tinh tế giữa Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng, ngay cả khi sự che khuất chỉ là một cái "lướt" nhẹ qua vùng bóng mờ. Nó nhắc nhở chúng ta rằng bầu trời đêm luôn ẩn chứa những điều kỳ diệu, dù đôi khi chúng rất khó để nhận ra bằng mắt thường.
Xem nguyệt thực: Thời gian, tần suất và cách an toàn
Đêm rằm, hay đêm trăng tròn, chính là "thời điểm vàng" để nguyệt thực có cơ hội ghé thăm bầu trời của chúng ta. Lý do đơn giản lắm, nguyệt thực xảy ra khi Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng thẳng hàng, với Trái Đất nằm ở giữa. Chỉ khi Mặt Trăng ở vị trí đối diện hoàn toàn với Mặt Trời trên bầu trời đêm (tức là lúc trăng tròn), nó mới có thể đi vào vùng bóng tối mà Trái Đất đổ ra. Thế nên, cứ đêm rằm là ta lại có thể hồi hộp chờ đợi.
Hiện tượng thiên văn kỳ thú này không phải là quá hiếm hoi. Mỗi năm, chúng ta thường được chứng kiến ít nhất hai lần nguyệt thực, đôi khi có thể lên tới ba lần. Tuy nhiên, không phải lần nào cũng là nguyệt thực toàn phần hoành tráng, và không phải lúc nào nó cũng xuất hiện ở nơi bạn đang đứng. Vị trí địa lý đóng vai trò quan trọng trong việc liệu bạn có nằm trong "khu vực được xem" hay không.
Thời gian kéo dài của nguyệt thực rất đa dạng, tùy thuộc vào việc Mặt Trăng đi qua vùng bóng tối (umbra) hay bóng nửa tối (penumbra) của Trái Đất như thế nào. Một pha nguyệt thực nửa tối có thể kéo dài vài giờ, nhưng thường rất khó nhận ra bằng mắt thường, chỉ thấy trăng hơi mờ đi chút xíu. Nguyệt thực một phần thì dễ thấy hơn, khi một "miếng" của Mặt Trăng bị bóng Trái Đất che khuất, kéo dài khoảng một đến hai giờ. Đỉnh điểm là nguyệt thực toàn phần, khi Mặt Trăng chìm hẳn vào bóng tối, pha toàn phần này có thể kéo dài tới hơn một giờ, và toàn bộ sự kiện (tính cả các pha một phần trước và sau) có thể kéo dài đến ba, bốn tiếng đồng hồ.
Tin vui là việc chiêm ngưỡng nguyệt thực cực kỳ an toàn cho mắt, khác với nhật thực cần kính chuyên dụng. Bạn có thể thoải mái ngước nhìn Mặt Trăng bằng mắt thường, ống nhòm hay kính thiên văn mà không cần bất kỳ thiết bị bảo vệ nào. Chỉ cần tìm một vị trí có tầm nhìn thoáng đãng về phía Mặt Trăng đêm đó, tránh xa ánh đèn đô thị nếu có thể để bầu trời tối hơn. Bất cứ ai đang ở trên nửa bán cầu của Trái Đất đang là ban đêm vào thời điểm nguyệt thực xảy ra đều có cơ hội chiêm ngưỡng màn trình diễn ánh sáng và bóng tối tuyệt vời này. Chuẩn bị một chiếc ghế thoải mái, một ly trà nóng và sẵn sàng ngắm trăng "đổi màu" thôi nào!
Trăng máu: Từ nỗi sợ hãi ngàn xưa đến ánh sáng khoa học
Mỗi lần "trăng máu" xuất hiện, bầu trời đêm lại nhuộm một sắc màu kỳ ảo, khiến lòng người vừa kinh ngạc vừa tò mò. Trong quá khứ xa xôi, khi khoa học chưa soi rọi, hiện tượng này thường gắn liền với những câu chuyện đầy bí ẩn và cả nỗi sợ hãi. Người ta kể về những con quái vật khổng lồ cố gắng nuốt chửng Mặt Trăng, hay xem đó là điềm báo chẳng lành. Nhưng ngày nay, chúng ta đã có lăng kính khoa học để giải mã bí ẩn ấy. Làm thế nào mà nhân loại đã thay đổi cách nhìn về nguyệt thực một cách ngoạn mục đến vậy?
Trăng Máu Và Những Lời Đồn Xưa
Ngày xửa ngày xưa, khi khoa học chưa thể giải thích những hiện tượng trên bầu trời, nguyệt thực luôn là một màn trình diễn đầy bí ẩn và đáng sợ. Ánh trăng tròn vạnh bỗng dưng bị che khuất, chuyển sang màu đỏ máu ma mị khiến con người không khỏi rùng mình, rồi thêu dệt nên bao câu chuyện kỳ lạ.
Trong tâm trí của nhiều nền văn hóa cổ đại, nguyệt thực không phải là sự kiện thiên văn tự nhiên, mà là điềm gở, là dấu hiệu của một thế lực siêu nhiên nào đó đang can thiệp. Phổ biến nhất là motif "kẻ ăn trăng". Ở Việt Nam và nhiều nước châu Á, người ta tin rằng có một con gấu khổng lồ đang nuốt chửng Mặt Trăng. Truyền thuyết Bắc Âu lại kể về hai con sói khát máu tên Sköll và Hati, chuyên đuổi theo Mặt Trời và Mặt Trăng, và nguyệt thực là lúc Hati tóm được mục tiêu của mình. Ấn Độ giáo có câu chuyện về Rahu, một con quỷ đội lốt thần, bị thần Vishnu chặt đầu nhưng vẫn còn thân và đầu tồn tại, chuyên nuốt Mặt Trời hoặc Mặt Trăng để trả thù.
Không chỉ có gấu, sói hay quỷ dữ, nhiều nơi còn tin rằng đó là rồng, rắn khổng lồ, hay những sinh vật thần thoại khác đang tấn công Mặt Trăng. Mục đích của những kẻ ăn trăng này thường là để gây hại cho thế giới loài người, mang đến tai ương, bệnh tật, hoặc sự diệt vong.
Chính vì nỗi sợ hãi và những quan niệm về điềm xấu này, người xưa thường tìm cách "giải cứu" Mặt Trăng. Họ gõ trống, đánh chiêng, la hét ầm ĩ, thậm chí bắn tên lên trời để xua đuổi kẻ đang hãm hại vầng trăng. Tiếng động lớn được cho là có thể làm kẻ ăn trăng sợ hãi mà nhả Mặt Trăng ra.
Những câu chuyện này, dù mang màu sắc hoang đường, lại phản ánh sâu sắc cách con người cổ đại nhìn nhận và đối phó với những điều vượt quá hiểu biết của họ. Nguyệt thực, từ một hiện tượng khoa học, đã trở thành nguồn cảm hứng cho vô vàn huyền thoại và tín ngưỡng dân gian đầy màu sắc trên khắp thế giới.
Sự thật khoa học về nguyệt thực
Tưởng tượng nhé, Mặt Trời, Trái Đất và Mặt Trăng bỗng xếp thẳng hàng trong không gian. Đơn giản là vậy đó! Nguyệt thực xảy ra khi Trái Đất nằm chễm chệ giữa Mặt Trời và Mặt Trăng. Lúc này, Trái Đất khổng lồ của chúng ta sẽ chặn ánh sáng Mặt Trời chiếu thẳng tới Mặt Trăng, giống như bạn đứng chắn đèn pin vậy.
Vì ánh sáng truyền đi theo đường thẳng, khi Trái Đất chắn ngang, nó tạo ra một vùng bóng tối khổng lồ phía sau. Vùng bóng tối này có hai phần chính: vùng tối hoàn toàn (gọi là umbra) và vùng tối một phần, mờ hơn (gọi là penumbra). Nguyệt thực chính là màn trình diễn khi Mặt Trăng đi xuyên qua những vùng bóng này của Trái Đất.
Khi Mặt Trăng lướt qua vùng bóng nửa tối penumbra, ánh trăng sẽ mờ đi một chút, khá khó nhận ra bằng mắt thường. Nhưng khi Mặt Trăng tiến vào vùng bóng tối hoàn toàn umbra, đó mới là lúc mọi thứ trở nên kịch tính. Tùy thuộc vào việc Mặt Trăng đi vào sâu đến đâu, chúng ta sẽ thấy nguyệt thực một phần (chỉ một phần Mặt Trăng bị che khuất) hoặc nguyệt thực toàn phần (toàn bộ Mặt Trăng chìm vào bóng tối).
À, còn hiện tượng "trăng máu" kỳ ảo thì sao? Khoa học giải thích rằng, ngay cả khi Mặt Trăng nằm trọn trong vùng bóng tối của Trái Đất, vẫn có một chút ánh sáng Mặt Trời "len lỏi" tới được nó. Ánh sáng này không đi thẳng mà bị bẻ cong, hay còn gọi là khúc xạ, khi đi xuyên qua bầu khí quyển của Trái Đất. Bầu khí quyển hoạt động như một lăng kính khổng lồ, nó tán xạ mạnh ánh sáng xanh (giống như lúc bầu trời trong xanh vậy đó), chỉ để lại ánh sáng đỏ và cam đi xuyên qua và chiếu lên bề mặt Mặt Trăng. Đó là lý do vì sao Mặt Trăng chuyển sang màu đỏ đồng hoặc cam sẫm trong pha nguyệt thực toàn phần, trông hệt như một viên ngọc máu lơ lửng giữa trời đêm.
Tóm lại, nguyệt thực không phải là điềm gở hay do quái vật nào đó nuốt chửng Mặt Trăng như lời đồn xưa. Đây hoàn toàn là một hiện tượng thiên văn tự nhiên, đẹp đẽ và có thể dự đoán được, xảy ra theo đúng quy luật chuyển động của các thiên thể và định luật truyền thẳng của ánh sáng mà thôi.
